شاید پس از فروردین، دی ماه پرآئین ترین ماه ایرانی باشد. به دی ماه «خورماه» (= خورشید ماه) نیز می گفتند.

با توجه به اینکه نخستین روز دی ماه (خرم روز) بلندترین شب سال را پشت سر دارد، پیوند این ماه به خورشید بر پایه ای درست استوار است: در این ماه خورشید از نو زاده  می شود. شاید ایرانیان از روزی که با گردش خورشیدی سال آشنا شده اند، خرم روز دی ماه را یکی از روزهای خورشید نامیده اند. درست هم همین بوده است! زیرا از این روز است که خورشید دوباره پا به رشد می گذارد و زندگی روستاییان، که پیوندی آن به آن با طبیعت دارد، از نو، نو می شود. (جشن های ایرانی، پرویز رجبی: آرتامیس)

در شب نخستین روز دی ماه و شب اول زمستان، که طولانی ترین شب سال است، مردم از دیرباز جشنی را برگزار می کرده اند که به نام های یلدا یا شب چله مشهور است

واژه یلدا از زبان سریانی و به معنای تولد است و سبب این نامگذاری را چنین دانسته اند که در پایان این شب دراز که اهریمنی است، خورشید یا مهر متولد می شود و تاریکی را از میان می برد.(جشن های ایرانیان،عسکر بهرامی: دفتر پژوهشهای فرهنگی)